ضرورت تدبر در قرآن کریم

در قرآن کریم 4 آیه داریم که به موضوع تدبر در قرآن اشاره کرده است در ذیل به این آیات و نکات قابل استفاده از آن می پردازیم:

آيه نخست: « كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ » (سوره ص، آيه 29)

ترجمه: (این قرآن) كتابي مبارك است كه بر تو نازل كرديم، تا در همگان آياتش تدبر كنند و صاحبان خرد متذكر به حقايق آن شوند.

بر اساس این آیه:

1- تدبر در قرآن، وظيفه‌اي همگاني است.

توجه به سیاق آیه مورد بحث نشان می­ دهد که ضمیر «ليدبروا» به گروه خاصی بر نمی­ گردد و به همه انسان­ها مربوط است.

2- تدبر در قرآن، غايت انزال كتاب خداست.

این نکته از تعلق جار و مجرور «ليدبروا» به فعل «أنزلناه» استفاده می­شود، البته با توجه به اینکه لام در این عبارت، لام غایت است.

3- تدبر، زمینه ­ساز تذکر خردمندان است.

این نکته از مقدم داشتن «ليدبروا» بر «ليتذكر أولوا الألباب» استفاده می­شود.

آيه دوم: « أفَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جَاءهُم مَّا لَمْ يَأْتِ آبَاءهُمُ الْأَوَّلِينَ » (سوره مؤمنون، آيه 68)

ترجمه: آيا در قرآن تدبر نمي‌‌كنند يا آنكه كتاب و رسول تنها بر ايشان آمده و بر پدرانشان نيامده است؟

بر اساس این آیه، تدبر نكردن در قرآن، يكي از عوامل شرك و بي ايماني است.

توجه به محتوا و سیاق آیه نشان می­دهد که در مقام تبیین و بررسی علل و عوامل شرک و بی­ ایمانی به قرآن و وحی است، یعنی اینان که کفر می­ ورزند، بدین خاطر است که در قرآن تدبر نکرده ­اند و گرنه کتاب آسمانی بر آباء پیشینی ایشان نازل شده بود و نمی ­توانند بی­ سابقه بودن نزول آیات الهی بر اجدادشان را دلیل بی­ اعتباری قرآن بدانند، بنابراین تدبر نکردن در قرآن، از عوامل شرک و بی­ ایمانی بر شمرده شده است.

آيه سوم: « أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ اخْتِلاَفًا كَثِيرًا »(سوره نساء، آيه 82)

ترجمه: پس آيا در قرآن تدبر نمي كنند (تا پیام الهی و منسجم آن را درک کنند)؟ و اگر قرآن از جانب غير خدا بود در آن نا هماهنگی بسیاری مي‌يافتند.

بر اساس این آیه:

1. كلام غير خدا داراي اختلاف فراوان است؛ و قرآن كه كلام خداست، عاري از هر گونه اختلاف است.

این نکته از قسمت دوم آیه: «و لو كان من عند غير الله لوجدوا فيه اختلافا كثيرا» و با توجه به نافیه بودن ادات شرط «لو» استفاده می­ شود.

2. تدبر در قرآن راه علم به هماهنگي و عدم اختلاف در قرآن و در نتيجه اثبات كلام الله بودن قرآن است.

این نکته از ارتباط «أفلا يتدبرون القرآن» با قسمت دوم آیه استفاده می­ شود.

آيه چهارم: « أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا »(سوره محمد، آيه 24)

ترجمه: پس آيا در قرآن تدبر نمي‌كنند يا بر دلهاشان قفلها زده‌اند؟

بر اساس این آیه، عدم تدبر در قرآن در كنار قفل قلب، از عوامل بي ايماني است.

توجه به محتوا و سیاق نشان می­ دهد که این آیه شریفه، در مقام بر شماری علل و عوامل عدم ایمان حقیقی نسبت به قرآن است.

روایت نخست: قال أمير المؤمنين(ع): ألا لا خير في قراءة ليس فيها تدبر (اصول كافي، ج1، ص36)

ترجمه: امير مؤمنان علی(ع) فرمود: آگاه باشيد، فايده‌اي در قرائت بدون تدبر نيست.

یکی از چیزهائی که در خصوص روایات مربوط به قرآن ممکن است به ذهن خطور کند این است که چرا در خصوص قرائت قرآن کریم سفارش­های زیادی شده است، اما در خصوص تدبر در قرآن، روایات انگشت­شمار است؟ حدیث بالا پاسخ این پرسش است و همه روایات و احادیث قرائت قرآن را به تدبر مقید می­کند. بنابراین تدبر وصف لازم قرائت ثمربخش قرآن کریم است و قرائت سودمند بدون تدبر محقق نمی­شود.

روایت دوم: عن أَبي عبد اللَّه(ع) أَنه كان من دعائه إذا أخذ مصحف القرآن و الجامع قبل أن يقرأ القرآن و قبل أن ينشره يقول حين يأخذه بيمينه بسم الله … اللهم … لا تجعل قرائتي قراءة ‌لا تدبر فيها بل اجعلني أتدبر آياته و أحكامه آخذا بشرائع دينك … (مستدرك‏ الوسائل، ج4 ، ص372)

ترجمه: از امام صادق(ع) نقل شده است، هنگامي كه قرآن را به دست مي‌گرفتند، پيش از خواندن و باز كردن آن در حالي كه قرآن را در دست راست مي‌گرفتند، چنين دعا مي‌كردند: به نام خدا … خدايا… قرائت مرا قرائتي كه تدبر در آن نيست قرار مده، بلكه مرا آن‌گونه قرار بده كه در آيات و احكام آن تدبر كنم، در حالي كه قوانين دين تو را اخذ مي‌كنم.

این روایت نشان می­دهد که تدبر، سیره عملی معصومان(ع) بوده و همواره پیش از قرائت قرآن از خدای متعالی می­ خواسته­ اند که مبادا  قرآن را بدون تدبر قرائت کنند.

روایت سوم: و أوصى رسول الله(ع) معاذ بن جبل فقال له أوصيك باتقاء الله و…تدبر القرآن (إرشادالقلوب، ج1 ، ص73)

ترجمه: رسول خدا (ص) به معاذ بن جبل وصيت كرد و فرمود تو را وصيت مي‌كنم به تقواي الهي و … تدبر در قرآن.

طبق این روایت، تدبر در قرآن از وصاياي رسول خدا(ص) است همراه شدن تدبر و تقوا در سفارشات رسول خدا(ص) بیانگر اهمیت آن در دیدگاه ایشان است.

روایت چهارم: معَاشِرَ النَّاسِ تدبّروا الْقُرْآنَ وَ افْهَمُوا آيَاتِهِ وَ انْظُرُوا إِلَى مُحْكَمَاتِهِ وَ لَا تَتَّبِعُوا مُتَشَابِهَهُ فَوَ اللَّهِ لَنْ يُبَيِّنَ لَكُمْ زَوَاجِرَهُ وَ لَا يُوَضِّحُ لَكُمْ تَفْسِيرَهُ إِلَّا الَّذِي أَنَا آخِذٌ بِيَدِهِ وَ مُصْعِدُهُ إِلَيَّ وَ شَائِلٌ بِعَضُدِه وَ مُعْلِمُكُمْ أَنَّ مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَهَذَا عَلِيٌّ مَوْلَاهُ وَ هُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ أَخِي وَ وَصِيِّي(احتجاج، طبرسی، ج1، ص60)

ترجمه: ای گروه­های انسان­ها، در قرآن تدبّر کنید و آیات آن را بفهمید و به محکماتش نظر کنید و از متشابهش تبعیت نکنید. پس به خدا قسم، بازدارنده­ های قرآن را برای شما بیان نمی­ کند و تفسیر آن را برای شما توضیح نمی­ دهد، جز کسی که من گیرنده و بالابَرَنده‌ی دست و بازوی او به سوی خویش هستم و اعلام­ کننده‌ی این حقیقت درباره‌ی او هستم که «همانا هرکس که من مولای اویم، پس این علی(ع) مولای اوست» و او علی‌بن‌ابی‌طالب برادر و وصی من است.

این روایت بخشی از خطبه پیامبر اکرم(ص) در روز غدیر است که در آن قبل از معرفی علی(ع) به عنوان ولی جامعه و امیرِ مؤمنان و مفسر قرآن بعد از خود، همه مردم را دعوت به تدبر در قرآن و فهم آیات الهی می‌کنند. بر این اساس تمسک به قرآن با تدبر در قرآن و فهم و درک برنامه جامع هدایت قرآن محقق می شود و تمسک به عترت(ع) با قبول ولایت ایشان به منصه ظهور می رسد.

انقلاب اسلامی ایران که با شعار قرآن و برای تحقق معارف و اجرای احکام آن پا به عرصه‌ی وجود گذاشته است، اگر خواهانِ رشد و بالندگی باشد، باید به درک قرآنی آحاد جامعه و توانمندی آنان در فهم قرآن، توجه جدی داشته باشد. از همین رو یکی از توصیه‌های مهم و همیشگی رهبر معظم انقلاب(حفظه الله) به عنوان پرچم‌دارِ حرکت قرآنی جامعه اسلامی، توجه فراوان به آموزش عمومی قرآن بوده است.

«آن زماني كه وقتي كسي در اين كشور و اين جامعه حرفي زد و مطلبي گفت، هر كسي از جوان‌هاي اين مملكت بتواند با آشنايي با قرآن، تشخيص بدهد كه اين حرف، غلط يا درست است؛ آن وقت ما با قرآن آشنا هستيم و فرهنگي قرآني بر زندگي ما حاكم است. هنوز ما آن جور نشده‌ايم، هنوز كسي كه به نام قرآن، به نام اسلام و دين حرفي مي‌زند، خيلي‌ها در شبهه مي‌افتند؛ چرا؟ چون هنوز آنطور كه شايد و بايد، ما با مفاهيم قرآن آشنا نشده‌ايم و اين مفاهيم در جامعه ما گسترش پيدا نكرده است. با همين انس با قرآن، خواهد شد. اين، راهش همين است كه با قرآن مأنوس بشويم، قرآن را زياد بخوانيم و به بركت تلاوت‌هاي خوب، فرصت تأمل و تدبّر پيدا كنيم. اين تأمل و تدبّر و اين غور بيني در آيات قرآني، به تدريج اين فضاي فرهنگي مطلوب را در جامعه‌ی ما به وجود خواهد آورد و تا آن روز، هنوز ما راهي طولاني در پيش داريم». (قسمتي از بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار با جمعی از قاریان کشور، 1378/9/20)

«بحمدالله امروز جامعه‌ی ما با قرآن مأنوس شده‌اند. البته ما به این قانع نیستیم؛ ما معتقدیم همه‌ی آحاد جامعه باید با قرآن ارتباط برقرار كنند، بتوانند قرآن را بخوانند، بتوانند قرآن را بفهمند، بتوانند در قرآن تدبّر كنند. آنچه كه ما را به حقایق نورانی می‌رساند، تدبّر در قرآن است». (قسمتي از بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در محفل انس با قرآن، 1392/4/19)

«دوستان سعى كنند در همه‏ اوقات -بخصوص در ماه رمضان- تلاوت قرآن را از ياد نبرند. قرآن نبايد از زندگيتان حذف شود. تلاوت قرآن را حتماً داشته باشيد؛ هر چه ممكن است. تلاوت قرآن هم با تأمل و تدبّر اثر مى‏ بخشد. تلاوت عجله‏ اى كه همينطور انسان بخواند و برود و معانى را هم نفهمد يا درست نفهمد، مطلوب از تلاوت قرآن نيست؛ نه اينكه بى‏ فايده باشد. بالاخره انسان همين‌كه توجه دارد اين كلام خداست، نفس اين يك تعلق و يك رشته‏ ارتباطى است و خودِ همين هم مغتنم است و نبايد كسى را از اينطور قرآن خواندن منع كرد؛ ليكن تلاوت قرآنى كه مطلوب و مرغوب و مأمورٌ به است، نيست. تلاوت قرآنى، مطلوب است كه انسان با تدبّر بخواند و كلمات الهى را بفهمد، كه به نظر ما، مى‏ شود فهميد. اگر انسان لغت عربى را بلد باشد و آنچه را هم كه بلد نيست، به ترجمه مراجعه كند و در همان تدبّر كند؛ دوبار، سه‌بار، پنج‏ بار كه بخواند، انسان فهم و انشراح ذهنى نسبت به مضمون آيه پيدا مى‏ كند كه با بيان ديگرى حاصل نمى‏ شود؛ بيشتر با تدبّر حاصل مى‏ شود؛ اين را تجربه كنيد. لذا انسان بار اول وقتى مثلًا ده آيه‏ مرتبط به هم را مى‏ خواند، يك احساس و يك انتباه دارد؛ بار دوم، پنجم، دهم كه همين را با توجه مى‏ خواند، انتباه ديگرى دارد؛ يعنى انسان انشراح ذهن پيدا مى‏ كند. هر چه انسان بيشتر انس و غور پيدا كند، بيشتر مى‏ فهمد؛ و ما به اين احتياج داريم. عزيزان من! كسانى كه پايشان لغزيد، خيلى از مواردش را كه ما ديديم، ناشى بود از عدم تعمّق در امر دين و معارف اسلامى؛ شعائرى بود، شعارهايى بود، احساساتى بود، بر زبانشان بود، اما در دلشان عمق نداشت… يكى از راه‌هايى كه اين عمق را در اعتقادات انسان، در مبانى فكرى انسان، در روح انسان، در ايمان انسان ايجاد مى‏ كند، انس با قرآن است. بنابراين در زندگى حتماً قرآنِ با تدبّر را در نظر داشته باشيد و نگذاريد حذف شود». (قسمتي از بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى در دیدار با هیئت دولت وقت، 1384/7/17)

فایل مجموعه بیانات مقام معظم رهبری پیرامون تدبر در قرآن را با کلیک بر روی اینجا دانلود کنید.